Hoe vergroot je het welbevinden van leerlingen?

In de media zijn regelmatig berichten te lezen over toegenomen psychische klachten onder jongeren. Marloes Kleinjan, hoogleraar Youth Mental Health Promotion aan de Universiteit Utrecht en programmahoofd Jeugd bij het Trimbos-instituut, beaamt dat de cijfers van de afgelopen vijf jaar een stijging van mentale problematiek laten zien. “Dit begon met een toename van de stress die leerlingen en studenten ervaren van school, de academische druk. Sinds corona komt hier ook een stijging in gevoelens van somberheid, angst en eenzaamheid bij.”

Meer aandacht voor mentale gezondheid

Toch heeft Marloes een kritische noot bij de interpretatie van deze cijfers: “Er is de laatste jaren in de maatschappij ook meer aandacht voor mentale problemen. Hierdoor kan het zijn dat ze eerder gesignaleerd worden of dat vragenlijsten door deelnemers anders ingevuld worden. Dat zou betekenen dat een deel van wat er nu gerapporteerd wordt aan klachten eerder ook al bestond, maar nog niet werd gerapporteerd in de vragenlijsten als een psychische klacht. Aan de ene kant is het natuurlijk goed als problemen beter en eerder herkend worden. Aan de andere kant kan er ook een risico zijn op overinterpretatie. Normale gevoelens van angst, somberheid of stress worden mogelijk eerder als problematisch ervaren. Er starten nu eerste onderzoeken of er inderdaad sprake kan zijn van deze zogenoemde prevalentie-inflatie.”

"Jongeren ervaren hoge maatschappelijke verwachtingen"

 

Oorzaken mentale problemen

Uit onderzoek blijkt een aantal mogelijke oorzaken voor mentale klachten bij jongeren, legt Marloes uit. “Jongeren ervaren hoge maatschappelijke verwachtingen vanuit school, het gezin en de maatschappij. Daarnaast hebben jongeren door het internet eindeloze keuzes. Als je alleen al kijkt naar de verschillende vervolgopleidingen die er zijn: ze kunnen alles online vinden, maar een keuze maken is lastig als er zo veel opties zijn. Ook is er sluimerende angst. Schoolpsychologen waar ik mee praat, spreken jongeren die nadenken over wereldproblemen waar ze weinig aan kunnen doen. Ze horen over de oorlog in Oekraïne, over het huizentekort, de klimaatproblemen. Ze hebben het idee dat volwassenen weinig hieraan doen en dat hun generatie er straks mee moet dealen. Dat levert ze een soort continue of sluimerende stress op. Uit de Monitor Mentale gezondheid en Middelengebruik Studenten blijkt ook dat dit soort stress door maatschappelijke problemen negatief samenhangt met hun mentale gezondheid.”

Opgroeien in het zicht van de wereld

En dan zijn er nog de sociale media die meespelen. Sociale media hebben positieve kanten, maar hier zien jongeren ook veel leeftijdsgenoten of volwassenen die vooral hun successen en mooiste selfies delen. Hierdoor kunnen ze onzeker worden over hun eigen leven en uiterlijk. “Ze weten dus niet wat die mensen echt denken en meemaken”, vertelt Marloes. “Dit kan ook meespelen in de mentale problemen die jongeren hebben. Ze groeien op met sociale media en ook hun identiteitsvorming vindt deels online plaats, in het zicht van iedereen. Maar er zijn ook onderzoekers die aangeven dat die identiteitsontwikkeling online niet slecht hoeft te zijn.”

Veilige schoolomgeving is de basis

Welke rol kunnen de school en de onderwijsprofessional spelen bij het voorkomen van mentale problemen? Volgens Marloes hoef je niet per se iets ingewikkelds te doen. “Het allerbelangrijkste is dat er aandacht is voor welbevinden. Het gaat vooral om bouwen aan een positieve, veilige schoolomgeving en klasomgeving waarin kinderen en jongeren de dingen waar ze mee zitten durven te bespreken. Dit is een belangrijke voorspeller van een goede ontwikkeling van kinderen binnen de schoolcontext. Een omgeving bieden waar ze zich serieus genomen en gezien voelen, waar de leraren aandacht hebben voor hun ontwikkeling door af en toe even bij de leerlingen of studenten in te checken, zeker wanneer ze het idee hebben dat leerlingen niet goed in hun vel zitten. Het zou deel uit moeten maken van het normale lesprogramma en niet één apart onderdeel moeten zijn.”

Marloes illustreert met een voorbeeld hoe het niet moet: “In gesprekken die wij voerden met jongeren was er een jongen die vertelde over de tijd na corona. De scholen gingen weer open en hij en zijn klasgenoten hadden allemaal het gevoel dat er iets heel bijzonders en groots was gebeurd. Daar hadden ze best even samen bij stil willen staan. Op school werd daar geen tijd voor gemaakt. Het eerste wat deze jongen hoorde van zijn docenten was ‘We moeten hard aan de slag, want jullie hebben een achterstand’. Natuurlijk zijn ook de leerdoelen belangrijk, maar het is goed om aandacht te hebben voor zowel welbevinden als voor de cognitieve doelen.”

Verantwoordelijkheid van de school als geheel

Het Trimbos-instituut publiceerde een handreiking over preventief werken aan sociaal-emotionele ontwikkeling en welbevinden voor leerkrachten en docenten in het primair en voortgezet onderwijs. De handreiking biedt tips voor het creëren van een veilige schoolomgeving. Ook moedigt het leraren aan om hun positieve invloed te vergroten in een stijl die past bij henzelf en bij de leerlingen.

Die positieve invloed vergroten is niet alleen de verantwoordelijkheid van docenten, vindt Marloes. “Het is de verantwoordelijkheid van de school als geheel en ook van haar partners. De visie en strategie op mentale gezondheid moet door alle lagen binnen de school gedragen worden. Het bestuur, de teams, de zorgprofessionals in en om de school en de partners van de school in de wijk en gemeente. Samen kun je een duidelijke visie vormen op werken aan welbevinden en nagaan of leraren zichzelf goed voelen en zich goed toegerust voelen om een goede sfeer in de klas te creëren. Hebben ze daar ondersteuning bij nodig? Of zijn er mensen op school waar ze naar kunnen verwijzen? Dus ga na hoe je dat hebt ingeregeld op school.”

Jongeren voelen zich niet goed toegerust in het omgaan met emoties, stress en conflicten

 

Stress, angst en somberheid horen erbij

Daarnaast kunnen leerlingen op school leren dat stress, angstgevoelens en somberheid er nu eenmaal bij horen. “Uit meerdere onderzoeken komt naar voren dat jongeren zich niet goed toegerust voelen in het omgaan met emoties, stress en conflicten. Ze geven zelf aan dat ze daar op school aandacht voor zouden willen. Dat ze bijvoorbeeld leren wat stress is. Dat het ook functioneel kan zijn en dat het ervaren van een bepaalde mate van stress normaal is.”

Mensen hebben stress ook nodig hebt om goed in hun vel te zitten. “Op het moment dat je onder je niveau aan het presteren bent, dan kan dat ook negatieve gevolgen voor je mentale welzijn hebben.” Het gesprek blijven voeren over deze onderwerpen geeft jongeren een breder begrip van wat normaal is. “Bepaalde emoties horen erbij. Het is heel normaal om je af en toe somber of angstig te voelen. Vooral tijdens de puberteit als emotieregulatie en impulscontrole nog niet goed ontwikkeld zijn. Het helpt als ze weten dat dat erbij hoort.”

Niet zwart-wit

Volgens Marloes is het goed als er meer genormaliseerd wordt op het gebied van mentale gezondheid, maar soms worden problemen daardoor uitvergroot. “Je ziet nu situaties waarbij een school aangeeft dat een kind moeite heeft om zich te concentreren. Ouders zijn vervolgens bang dat dit zorgt voor problemen in de schoolcarrière van hun kind en halen er een professional bij. Terwijl er misschien maar weinig aan de hand is.” Daarbij geeft ze aan dat het zeker niet zwart-wit hoeft te zijn. “Het is geen kwestie van óf we normaliseren óf we diagnosticeren. Er zijn problemen waarbij echt gespecialiseerde hulp nodig is, dan is het belangrijk dat die wordt ingezet.”

Onderdeel van groter geheel

Tot slot benadrukt Marloes dat je mentale gezondheid niet in een vacuüm moet zien. Ook slaap, voeding en bewegen dragen bij aan mentale gezondheid: “Er is overtuigend bewijs dat bewegen bijdraagt aan het verminderen van depressieve gevoelens en kan bijdragen aan het zelfvertrouwen. Goed slapen en gezond eten spelen ook mee. Voor scholen ligt hier zeker een rol. Leerlingen en studenten brengen er veel tijd zittend door, dus fysiek onderwijs en pauzes waarin ze hun energie kwijt kunnen zijn zeker van belang. Ook actieve lesvormen kunnen helpen om voldoende beweging te krijgen.”