Schermtijd: zo maak je het bespreekbaar

Iedereen weet dat beeldschermgebruik een probleem is. Daarom mogen mobiele telefoons, tablets en smartwatches sinds 1 januari 2024 niet meer gebruikt worden in de klas. Dit geldt eerst voor middelbare scholen en vanaf schooljaar 2024-2025 voor alle scholen in het primair onderwijs, gespecialiseerd onderwijs en voortgezet onderwijs. Maar ook buiten schooltijd is het belangrijk voor de ontwikkeling van leerlingen om niet continu achter een scherm te zitten.

Uit meerdere onderzoeken blijkt dat schermtijd onveranderd actueel is. Netwerk Mediawijsheid deed onlangs een groot onderzoek naar mediawijsheid dat zich onder meer richtte op jongeren van 13 tot en met 17 jaar. Ruim vier op de tien in deze leeftijdscategorie geven aan door hun mediagebruik minder productief te zijn in het dagelijks leven dan ze zouden willen (43%). Meer dan de helft zegt hun mediagebruik niet te kunnen aanpassen wanneer dit ongezond wordt. 18% lukt het niet om het mediagedrag aan te passen als ze dat willen.

Meer cijfers en feiten

Het Trimbos-instituut, kennispartner van Gezonde School, komt ook met cijfers en feiten over de digitale balans. 60% van de door hen ondervraagde jongvolwassenen vindt zelf dat ze te veel achter een scherm zitten. Gemiddeld gebruiken zij 6 tot 7 uur per doordeweekse dag een scherm voor werk, studie en/of vrije tijd. In het weekend is dat 5 uur op een dag. Zo’n 18% geeft aan dat het lastig is om in slaap te vallen als vlak voor het slapengaan een scherm is gebruikt. 31% ervaart daadwerkelijk ook een slechtere nachtrust door gebruik van de smartphone.

Expert Freek Zwanenberg wijst ook nog naar een onderzoek uit 2021 van het Nederlands Jeugdinstuut naar het mediagebruik van kinderen. Hieruit blijkt dat bij 5,3% van de leerlingen in het voortgezet onderwijs sprake is van problematisch gebruik van sociale media. In groep 8 van het basisonderwijs gaat het om 3,9%.

Afbeelding

Lang achter het scherm: meerdere oorzaken

Wil je als onderwijsprofessional het schermgebruik van leerlingen bespreekbaar maken, dan is het goed om te weten waarom leerlingen zo veel moeite hebben om afstand te nemen van hun devices. Dat heeft niet altijd een negatieve oorzaak, stelt Freek. “Kinderen vinden hun smartphone gewoon heel leuk. Filmpjes kijken, social media, games; ze beleven er heel veel plezier aan. Het wordt een ander verhaal als we inzoomen op bepaalde aspecten aan de telefoon en sociale media die het moeilijker maken om je telefoon opzij te schuiven. De bedenkers van die apps hebben allerlei functies aan de apps toegevoegd die inspelen op het onbewuste brein en appelleren aan het idee van ‘kom terug, blijf nog even’. Voorbeelden daarvan zijn het oneindig scrollen bij apps als TikTok, Instagram en X. Het brein vindt die flow van het scrollen sowieso prettig, want je hebt voortdurend het idee dat er weer iets nieuws komt. Dan zijn er ook nog algoritmes die ervoor zorgen dat je meer van hetzelfde krijgt te zien op basis van je kijkgedrag.”

Beloning en dopamine

Ook zijn er de notificatiebadges, die op allerlei manier binnenkomen. Freek: “Er wordt dopamine aangemaakt in je brein op het moment dat je zo’n melding krijgt. Dus het idee van heel even je telefoon checken en dan een bepaalde beloning krijgen, zorgt ervoor dat je dat ook sneller doet. Of neem de aftelklok. Als je een serie kijkt op Netflix, verschijnt er aan het einde van de aflevering een teller in beeld. Eenmaal op nul wordt de volgende aflevering automatisch gestart. Daardoor is het moeilijk om te stoppen met kijken, waardoor je dus heel snel langer achter het scherm zit. Een andere app-functie die bijdraagt aan een langere schermtijd, zijn Snapstreaks, of Snapdagen. Veel volwassenen kennen dat niet. Als je binnen Snapchat dagelijks een berichtje of fotootje met een contactpersoon uitwisselt, gaat er een puntentelling lopen. Als je één dag mist, ben je je punten kwijt. Daarmee stoppen is eigenlijk not done. Dat kan tot heel veel stress leiden.”

Lang achter een scherm zitten heeft meerdere negatieve gevolgen. Allereerst benoemt Freek de fysieke ongemakken. “Het belangrijkste probleem is dat steeds meer kinderen bijziend worden, doordat ze te lang achter een scherm zitten. Daarbij geldt: hoe kleiner het scherm en hoe dichter bij, des te schadelijker het is voor je ogen.  Zit je te lang in dezelfde houding, dan kun je bovendien last van je rug of nek krijgen. Dat kan weer leiden tot motorische problemen of een verstoorde spijsvertering. Stil zitten is überhaupt heel ongezond voor de ontwikkeling van kinderen.

Een ander gezondheidsprobleem is slecht in slaap komen. Dat is een groot probleem onder kinderen met een eigen telefoon die ze ’s avonds mogen meenemen naar hun slaapkamer. Enerzijds wordt dat veroorzaakt door het blauwe licht van de devices, anderzijds gebeurt er op die telefoon van alles waarvan ze geen afstand kunnen nemen. Er is groepsdruk. TikTok is oneindig. Dan zie je dat ze gemakkelijk twee uur later gaan slapen.”

Concentratieproblemen: de vicieuze cirkel

“Slecht slapen leidt tot slechtere concentratie en zo zie je een vicieuze cirkel ontstaan, waarin kinderen zich doorlopend minder goed kunnen concentreren overdag. En als je moe bent, heb je minder discipline. Dus is het veel moeilijker om tijdens je huiswerk die telefoon weg te leggen of in de vliegtuigstand te zetten. Wat een toename van schermtijd ook kan doen, is druk gedrag creëren bij kinderen. Als je twee uur Fortnite speelt, bouw je heel veel energie op vanbinnen, die je nergens kwijt kunt – omdat je steeds stil zit.”

Cognitieve ontwikkeling onder druk

Als het over de cognitieve ontwikkeling van het jonge brein gaat, kunnen games en bepaalde informatieve video’s de hersenen ook juist prikkelen. Maar veel schermtijd heeft ook negatieve effecten op de hersenontwikkeling, stelt ook Freek. “Het gaat om een aantasting van het concentratievermogen, maar ook het kunnen onderdrukken of remmen van bepaald gedrag. Zelfbeheersing wordt minder goed ontwikkeld, net als sommige executieve vaardigheden, vooruit kunnen denken en plannen. Het gaat erover in hoeverre je controle hebt over je eigen brein of niet. Een toename van schermtijd kan ook betekenen dat andere belangrijke dingen voor de ontwikkeling van kinderen in de knel komen. Buiten spelen, creativiteit, sporten, een muziekinstrument spelen, sociale ontwikkeling. Dus je verzuimt de dingen te doen die heel goed voor je ontwikkeling zijn, zoals boeken lezen.”