We zijn te veel bezig met onze ‘beeldschermen’ en dat vindt het gros van de jongvolwassenen ook. Waarom is het zo moeilijk voor hen om minder op hun smartphone en andere devices te zitten? En wat zijn de effecten op het jonge brein en dus de gezondheid? Expert Freek Zwanenberg van Bureau Jeugd & Media geeft antwoord en biedt tips voor het bespreken van schermtijd met leerlingen.
Iedereen weet dat beeldschermgebruik een probleem is. Daarom mogen mobiele telefoons, tablets en smartwatches sinds 1 januari 2024 niet meer gebruikt worden in de klas. Dit geldt eerst voor middelbare scholen en vanaf schooljaar 2024-2025 voor alle scholen in het primair onderwijs, gespecialiseerd onderwijs en voortgezet onderwijs. Maar ook buiten schooltijd is het belangrijk voor de ontwikkeling van leerlingen om niet continu achter een scherm te zitten.
Uit meerdere onderzoeken blijkt dat schermtijd onveranderd actueel is. Netwerk Mediawijsheid deed onlangs een groot onderzoek naar mediawijsheid dat zich onder meer richtte op jongeren van 13 tot en met 17 jaar. Ruim vier op de tien in deze leeftijdscategorie geven aan door hun mediagebruik minder productief te zijn in het dagelijks leven dan ze zouden willen (43%). Meer dan de helft zegt hun mediagebruik niet te kunnen aanpassen wanneer dit ongezond wordt. 18% lukt het niet om het mediagedrag aan te passen als ze dat willen.
Meer cijfers en feiten
Het Trimbos-instituut, kennispartner van Gezonde School, komt ook met cijfers en feiten over de digitale balans. 60% van de door hen ondervraagde jongvolwassenen vindt zelf dat ze te veel achter een scherm zitten. Gemiddeld gebruiken zij 6 tot 7 uur per doordeweekse dag een scherm voor werk, studie en/of vrije tijd. In het weekend is dat 5 uur op een dag. Zo’n 18% geeft aan dat het lastig is om in slaap te vallen als vlak voor het slapengaan een scherm is gebruikt. 31% ervaart daadwerkelijk ook een slechtere nachtrust door gebruik van de smartphone.
Expert Freek Zwanenberg wijst ook nog naar een onderzoek uit 2021 van het Nederlands Jeugdinstuut naar het mediagebruik van kinderen. Hieruit blijkt dat bij 5,3% van de leerlingen in het voortgezet onderwijs sprake is van problematisch gebruik van sociale media. In groep 8 van het basisonderwijs gaat het om 3,9%.
Lang achter het scherm: meerdere oorzaken
Wil je als onderwijsprofessional het schermgebruik van leerlingen bespreekbaar maken, dan is het goed om te weten waarom leerlingen zo veel moeite hebben om afstand te nemen van hun devices. Dat heeft niet altijd een negatieve oorzaak, stelt Freek. “Kinderen vinden hun smartphone gewoon heel leuk. Filmpjes kijken, social media, games; ze beleven er heel veel plezier aan. Het wordt een ander verhaal als we inzoomen op bepaalde aspecten aan de telefoon en sociale media die het moeilijker maken om je telefoon opzij te schuiven. De bedenkers van die apps hebben allerlei functies aan de apps toegevoegd die inspelen op het onbewuste brein en appelleren aan het idee van ‘kom terug, blijf nog even’. Voorbeelden daarvan zijn het oneindig scrollen bij apps als TikTok, Instagram en X. Het brein vindt die flow van het scrollen sowieso prettig, want je hebt voortdurend het idee dat er weer iets nieuws komt. Dan zijn er ook nog algoritmes die ervoor zorgen dat je meer van hetzelfde krijgt te zien op basis van je kijkgedrag.”
Beloning en dopamine
Ook zijn er de notificatiebadges, die op allerlei manier binnenkomen. Freek: “Er wordt dopamine aangemaakt in je brein op het moment dat je zo’n melding krijgt. Dus het idee van heel even je telefoon checken en dan een bepaalde beloning krijgen, zorgt ervoor dat je dat ook sneller doet. Of neem de aftelklok. Als je een serie kijkt op Netflix, verschijnt er aan het einde van de aflevering een teller in beeld. Eenmaal op nul wordt de volgende aflevering automatisch gestart. Daardoor is het moeilijk om te stoppen met kijken, waardoor je dus heel snel langer achter het scherm zit. Een andere app-functie die bijdraagt aan een langere schermtijd, zijn Snapstreaks, of Snapdagen. Veel volwassenen kennen dat niet. Als je binnen Snapchat dagelijks een berichtje of fotootje met een contactpersoon uitwisselt, gaat er een puntentelling lopen. Als je één dag mist, ben je je punten kwijt. Daarmee stoppen is eigenlijk not done. Dat kan tot heel veel stress leiden.”
Aan de slag met mediawijsheid
Wil jij leerlingen positief en gezond mediagebruik aanleren? Ga dan aan de slag met de informatie en tips op Gezondeschool.nl. Zo pak je niet alleen de mobieltjes op school aan, maar ga je op meerdere manieren met mediawijsheid aan de slag voor maximaal effect. Ga naar:
Mediawijsheid voor het primair onderwijs
Mediawijsheid voor het gespecialiseerd onderwijs
Schermgebruik versus fysieke ongemakken
Lang achter een scherm zitten heeft meerdere negatieve gevolgen. Allereerst benoemt Freek de fysieke ongemakken. “Het belangrijkste probleem is dat steeds meer kinderen bijziend worden, doordat ze te lang achter een scherm zitten. Daarbij geldt: hoe kleiner het scherm en hoe dichter bij, des te schadelijker het is voor je ogen. Zit je te lang in dezelfde houding, dan kun je bovendien last van je rug of nek krijgen. Dat kan weer leiden tot motorische problemen of een verstoorde spijsvertering. Stil zitten is überhaupt heel ongezond voor de ontwikkeling van kinderen.
Een ander gezondheidsprobleem is slecht in slaap komen. Dat is een groot probleem onder kinderen met een eigen telefoon die ze ’s avonds mogen meenemen naar hun slaapkamer. Enerzijds wordt dat veroorzaakt door het blauwe licht van de devices, anderzijds gebeurt er op die telefoon van alles waarvan ze geen afstand kunnen nemen. Er is groepsdruk. TikTok is oneindig. Dan zie je dat ze gemakkelijk twee uur later gaan slapen.”
Concentratieproblemen: de vicieuze cirkel
“Slecht slapen leidt tot slechtere concentratie en zo zie je een vicieuze cirkel ontstaan, waarin kinderen zich doorlopend minder goed kunnen concentreren overdag. En als je moe bent, heb je minder discipline. Dus is het veel moeilijker om tijdens je huiswerk die telefoon weg te leggen of in de vliegtuigstand te zetten. Wat een toename van schermtijd ook kan doen, is druk gedrag creëren bij kinderen. Als je twee uur Fortnite speelt, bouw je heel veel energie op vanbinnen, die je nergens kwijt kunt – omdat je steeds stil zit.”
Cognitieve ontwikkeling onder druk
Als het over de cognitieve ontwikkeling van het jonge brein gaat, kunnen games en bepaalde informatieve video’s de hersenen ook juist prikkelen. Maar veel schermtijd heeft ook negatieve effecten op de hersenontwikkeling, stelt ook Freek. “Het gaat om een aantasting van het concentratievermogen, maar ook het kunnen onderdrukken of remmen van bepaald gedrag. Zelfbeheersing wordt minder goed ontwikkeld, net als sommige executieve vaardigheden, vooruit kunnen denken en plannen. Het gaat erover in hoeverre je controle hebt over je eigen brein of niet. Een toename van schermtijd kan ook betekenen dat andere belangrijke dingen voor de ontwikkeling van kinderen in de knel komen. Buiten spelen, creativiteit, sporten, een muziekinstrument spelen, sociale ontwikkeling. Dus je verzuimt de dingen te doen die heel goed voor je ontwikkeling zijn, zoals boeken lezen.”
8 tips van Freek
Om leerlingen te helpen hun schermtijd te beperken, heeft Freek de volgende tips voor onderwijsprofessionals:
- Wees je er steeds bewust van dat het grootste deel van de schermtijd buiten school plaatsvindt.
- Rol een schoolbreed beleid uit. Wel of geen mobiele telefoon in de pauze? Dat geeft een mooi signaal af over het belang van sociaal contact. Zet een extra pingpongtafel neer en leg spelletjes neer. Lees meer over schoolbeleid en mediawijsheid voor het primair onderwijs, gespecialiseerd onderwijs, voortgezet onderwijs of mbo.
- Besteed meer aandacht aan huiswerk maken en de rol van de smartphone daarin. Leer leerlingen hoe ze moeten omgaan met afleiding, hoe ze beter kunnen focussen. Vertel wat het doet met hun brein.
- Neem gezond mediagebruik als insteek in een les. Kijk samen met leerlingen naar elkaars schermtijd en bespreek welke apps het stoppen lastig maken. Bekijk de vier lessen over gezond mediagebruik en focus, die hier van pas kunnen komen.
- Stel je kwetsbaar op als volwassene. Ook jij hebt met dit probleem te maken. Als je dat meeneemt, zijn jongeren meer bereid om serieus naar het thema te kijken.
- Bespreek de impact van veel schermtijd ook in bredere zin. Dat kan bij een vak als maatschappijleer of burgerschap. Laat leerlingen bijvoorbeeld thuis een interview doen over de impact van mobieltjes binnen het gezin. Zo belicht je het meer als maatschappelijk probleem.
- Hang in school posters op met de 20-20-2-regel.
- Lees het boek ‘Van Brokkelbrein Naar Focus’ van Gerjanne Dirksen en Theo Compernolle. Ontdek waarom en vooral hoe je weer balans brengt in ‘brokkelbreinen’. (Een brokkelbrein is het brein van iemand die niet in staat is om langdurig ononderbroken aandacht te besteden aan één taak of zaak).
Over de Expert: Freek Zwanenberg
Freek Zwanenberg is eigenaar van Bureau Jeugd & Media en een pionier op het vlak van mediawijsheid. Hij verzorgt al sinds 2007 interactieve lezingen aan ouders, gastlessen aan leerlingen en trainingen aan jeugdprofessionals. Momenteel voert Freek gesprekken op scholen over mobieltjesbeleid, begeleidt hij vrijescholen bij de invoering van digitale geletterdheid, en heeft hij net een nieuw lespakket mediawijsheid voor het vso ontwikkeld: De InternetHelden Basis. Voor Freek betekent mediawijsheid: gezond en bewust met media omgaan.
Over Bureau Jeugd & Media
Bureau Jeugd en Media is een organisatie van experts die met creativiteit en deskundigheid maatwerk leveren op het gebied van mediaopvoeding, mediawijsheid en digitale geletterdheid. Ze vertalen wetenschappelijke kennis naar de praktijk, onder meer op gebied van cyberpesten en het integreren van mediawijsheid op school. Ze adviseren, coachen en bieden sprekers. Verder helpen ze onderwijsprofessionals bij het ontwikkelen van visie en beleid.
Bureau Jeugd en Media is kennispartner van Gezonde School voor het gezondheidsthema Mediawijsheid.