Overgewicht te lijf in het speciaal onderwijs

In het speciaal onderwijs lopen veel leerlingen rond met overgewicht. Dat blijkt uit de Volksgezondheidsmonitor Utrecht. Marco Bouwman, docent bewegingsonderwijs op het Kentalis College Utrecht: “Daarover een-op-een met kinderen in gesprek gaan, is best lastig. Gezonde School-activiteiten zijn vaak niet voldoende toegespitst op onze cluster 2-leerlingen, die moeite hebben met taal. Toen collega en gedragsdeskundige Jiska Bonouvrié vertelde over de pilot Lekker in je vel (LIV), zag ik een kans het schoolbreed aan te pakken.”

“Lekker in je vel zitten is een randvoorwaarde voor een gezond gewicht. Dus als je toe wilt werken naar een duurzame gedragsverandering, dan moet je beginnen bij de basis”, vertelt Marco. “Er zijn verschillende bouwstenen om gezonder te leven”, gaat Jiska verder.

"We weten dat kinderen met overgewicht zich vaak een uitzondering voelen."

“Denk aan de vaardigheid om te kunnen ontspannen. Of weten waar je plezier uit haalt. Dat heeft direct uitwerking op je lichaam. We weten dat kinderen met overgewicht zich vaak een uitzondering voelen. Daarom vonden wij het belangrijk in onze onderwijssetting iets op te zetten voor de hele klas. Sámen het welbevinden normaliseren.”

“Maar onze cluster 2-leerlingen hebben moeite met taal en communicatie”, benadrukt collega en logopediste Elise Prins. “Hoewel we onderwerpen als overgewicht, gezonde voeding en welbevinden regelmatig behandelen, waren we nog niet waar we wilden zijn.

"Folders en filmpjes bevatten vaak te moeilijke woorden of lange zinnen."

We merkten ook dat folders van diëtisten en filmpjes over het onderwerp vaak te moeilijke woorden of lange zinnen bevatten.”

Co-creatie

“Samen met onze innovatiepartners GeluksBV en Panton ontwikkelden we via co-creatie een aangepast lesprogramma. Leerkrachten, ouders en leerlingen konden in een aantal gesprekssessies aangeven waar ze behoefte aan hadden en daar is goed naar geluisterd. Het heeft onder meer geresulteerd in een sterk visueel werkboekje. Met plaatjes die verduidelijken, in plaats van afleiden. En via QR-codes kunnen we ondersteunende beelden opvragen, wat het geheel interactief maakt. De teksten zijn kort en krachtig. Onze leerlingen begrijpen direct wat de bedoeling is van een opdracht of vraag.”

Volgens Jiska is co-creatie de reden dat de pilot is geslaagd. “Al in de ontwerpfase kregen we door de gesprekken met kinderen een completer beeld van hun behoeftes op het gebied van welbevinden. Ze mochten dat aan de hand van afbeeldingen aangeven. Familie, vrienden en hun toekomstperspectief vinden ze bijvoorbeeld heel belangrijk. We weten dat wel, maar als ze dat zelf benoemen, kun je daar direct op ingaan. Of je kunt het later als voorbeeld terughalen in de les.”

"De creatieve, visuele insteek van de gesprekken zorgde voor een open houding bij de kinderen."

“De creatieve, visuele insteek van de gesprekken zorgde voor een open houding bij de kinderen. Dat was voor ons heel leerzaam. Of het LIV-programma direct geschikt is voor andere scholen in het speciaal onderwijs, is denk ik afhankelijk van het cluster. Maar cluster 2-proof is het zeker.”

Marco, Jiska en Elise kijken positief terug op de samenwerking. Elise: “Wij leverden input, GeluksBV en Panton werkten het uit. Met als resultaat een maatwerkprogramma en een werkboekje dat onze leerlingen begrijpen. Door deze snelle wisselwerking was de betrokkenheid intensief, maar de belasting voor ons relatief laag.”

Subsidie innovatiefonds

“De subsidie die door het Agis Innovatiefonds is toegekend voor de ontwikkeling van dit programma is dus essentieel. Zij vinden het vervolgens belangrijk dat een programma als LIV voor meerdere scholen beschikbaar komt. Dat is ook een wens van de gemeente Utrecht. Onze investering was vooral in tijd.”

Niet alleen het team is enthousiast. Jiska: “De twee klassen waarmee we de pilot zijn gestart, zijn onderling positiever naar elkaar toe. Dat komt omdat we niet op de man afvragen hoe het met iemand gaat, maar het in de groep bespreekbaar maken. En werkboekjes die begrijpelijk zijn schelen veel vragen en frustratie”, vertelt Jiska trots.

Complimenten

“We hebben bijvoorbeeld gewerkt aan het geven en krijgen van complimenten. Dan zie je wel iets leuks ontstaan. Kinderen durven bovendien vaker hun wensen en behoeften te delen. Er is een soort bewustzijn ontstaan dat welbevinden belangrijk is om over na te denken.”

Ouders en verzorgers

Marco weet dat veel ouders ook positief zijn dat de school aandacht besteedt aan dit thema. “Zij hebben niet altijd de juiste handvatten om hun kind hierin te begeleiden. De zorg voor hun kind an sich vraag al veel energie van ze. Die verbinding met ouders hoop ik volgend schooljaar nog beter te maken.”

Carin Cuijpers ontwikkelde samen met Panton en Kentalis College Utrecht een lesprogramma voor het bevorderen van het welbevinden van leerlingen in het speciaal onderwijs. Vijf brandende vragen.

Hoe is het idee van LIV ontstaan?

“We hebben bij het Agis innovatiefonds subsidie aangevraagd voor een lesprogramma om het welbevinden van leerlingen te bevorderen. De gemeente Utrecht wilde als co-financier optreden. Daarop besloot ik samen met creatieve partner Panton en in overleg met de gemeente een plan te maken. De gemeente wilde extra aandacht besteden aan kinderen in het speciaal onderwijs met overgewicht. Kentalis reageerde snel op onze oproep om mee te werken aan een pilot Lekker in je vel (LIV).”

Wat is jouw visie op welbevinden?

“Werken aan je geluk bevordert je gezondheid. Met inzicht in en vaardigheden op het gebied van Lekker in je vel zitten – ik noem dat geluk – is dat voor iedereen bereikbaar. Maar dat inzicht en die vaardigheden heeft niet iedereen van nature. Daarom zou het een standaard onderdeel moeten zijn in het onderwijs, dat is mijn overtuiging.”

Hoe ging de samenwerking?

“De samenwerking met Kentalis ging verrassend goed. Natuurlijk was het spannend hoe het zou uitpakken. Maar de jongeren waren open en enthousiast en het team bereidwillig. Zeker toen iedereen zag dat het lukte de jongeren op een creatieve manier uit te dagen iets over zichzelf te vertellen. Ze zijn visueel ingesteld en daar hebben we met afbeeldingen op ingespeeld.”

Wat is de volgende stap?

“We zijn in gesprek met een cluster 4-school en een school voor praktijkonderwijs. Er zijn nog weinig specifieke interventies ontwikkeld voor het speciaal onderwijs. Met LIV laten we zien dat en hoe het kan. Door LIV het komende jaar op drie scholen door te ontwikkelen en te implementeren, kunnen we zien op welk onderdeel maatwerk nodig is. Dat helpt bij het opschalen in een latere fase. We willen LIV voor zoveel mogelijk leerlingen en leerkrachten beschikbaar maken en daarom gaan we voor een officiële erkenning van Gezonde School. Dan kan Gezonde School en het netwerk daarvan ons straks verder helpen. ”

Wat is jouw ambitie?

“Preventie is het voorkomen van ziekte. Gezonde School speelt hierop in, maar ik zou graag nog een stap daarvoor zitten. Zodat kinderen inzicht en vaardigheden ontwikkelen om beter om te gaan met de uitdagingen die het leven biedt. GeluksBV wil innovatiepartner zijn van publieke partijen om samen gezonder en gelukkiger te worden. Gelukkig is daar steeds meer aandacht en interesse voor.”

In Nederland zijn de gezondheidsverschillen groot. Dat moet anders, vindt de Utrechtse wethouder Volksgezondheid Eelco Eerenberg. “Het is een van mijn kernopgaves gezondheid beschikbaar te maken voor iedereen. De meeste impact bereik je door gezondheidsverschillen bij de jeugd te verkleinen. Gezonde School is een van de manieren om de volgende generatie Utrechters in een vroeg stadium bewust te maken van het nut van een gezonde leefstijl.” Eelco deelt tips om als gemeente bij te dragen aan een gezonde leefstijl.

Pak gezondheid vast

“Bekijk in je eigen omgeving hoe het gesteld is met de gezondheid en wat dat concreet betekent. Soms zul je schrikken van de cijfers. Dan is er tussen twee wijken bijvoorbeeld een verschil van wel tien jaar in hoelang mensen gemiddeld gezond leven. Dan zie je direct je opdracht. Scholen in zo’n wijk kunnen gezondheid als integraal onderdeel van de NPO-plannen meenemen. Betrek ook lokale ondernemers bij je opdracht. Bijvoorbeeld door producten of diensten te sponsoren of vrijwilligerswerk te laten doen door medewerkers. Hun wens om maatschappelijk verantwoord te ondernemen is een geweldige kans om samen op te trekken.”

“Kinderen binnen het speciaal onderwijs hebben vaker overgewicht dan leeftijdsgenoten binnen het regulier onderwijs.”

Meet en monitor

“Met onze Utrechtse Volksgezondheidsmonitor zijn we voorloper. Daardoor weten we bijvoorbeeld dat kinderen binnen het speciaal onderwijs vaker overgewicht hebben dan leeftijdsgenoten binnen het regulier onderwijs. Het concrete plan van GeluksBV en Kentalis is een mooi voorbeeld van hoe je dat kunt aanpakken. Met de pilot Lekker in je vel op het Kentalis College Utrecht bevorderen we concreet het welbevinden en de gezondheid van leerlingen. Dat is belangrijk. Juist omdat deze doelgroep niet altijd begrepen wordt, is iedereen nog trotser en gemotiveerder om mee te werken. De reacties uit het onderwijs zijn enthousiast. Schoolbesturen zien dat de gemeente investeert in hun wijk en het onderwijs. Niet voor niets hebben zeven andere Utrechtse speciaal onderwijsscholen aangegeven aan te willen haken.”

Wees aanjager en verbinder

“Als gemeente subsidiëren wij goede initiatieven en verbinden we de juiste mensen en organisaties. Omdat de goede ideeën niet altijd vanzelf naar je toekomen, gaan onze mensen de wijken in. Ze leggen netwerken aan, praten met scholen, docenten en sportclubs om te horen wat zij waarnemen. Alle buurten en wijken zijn verschillend.

Wij willen die verschillen verkleinen. Een subsidie kan een project soms versnellen en goede voorbeelden trekken anderen over de streep. Het is belangrijk dat we laten zien wat we hebben gerealiseerd. Zo bekijken we per project of en hoe dat zou passen andere wijken. Soms is geld ook niet de oplossing en koppelen we als gemeente slechts mensen of organisaties aan elkaar.”

Gelijke kansen

“Wie zijn cijfers op orde heeft, ziet waar de pijnpunten liggen. Durf op plekken waar de gezondheidsverschillen het grootst zijn, meer te investeren. Alleen dan kun je uiteindelijk gelijke kansen bieden.

“Durf op plekken waar de gezondheidsverschillen het grootst zijn, meer te investeren.”

Met one-size-fits-all kom je er niet. Investeren in een gezonde volgende generatie vergt maatwerk en een lange adem. Maar het is een dankbare opdracht om aan te werken.”

Gewoon doen

“Ik geloof in doen! Je moet ergens beginnen. Dat betekent dat je soms keuzes maakt die je later moet bijsturen. Het is belangrijker om aan de slag te gaan dan af te wachten omdat je bang bent om een verkeerde keuze te maken. Ik maak regelmatig keuzes die later toch anders uitpakken. Daar leer je van. Mijn advies: werk met goede doelstellingen en stel waar nodig bij.”